Dit kan niet waar zijn

Op maandag 23 februari 2015 spreekt journalist Joris Luyendijk in De Linck in Oss over zijn boek Dit kan niet waar zijn. Het is een boek dat enige tijd op zich liet wachten. Het werd aangekondigd nadat hij zijn onderdompeling in The City – het financiële hart van Londen – in het voorjaar van 2013 had beëindigd. Als antropoloog heeft hij daar in opdracht van The Guardian (en NRC Handelsblad/Next) een stam bestudeerd. Bankiers, accountants, belastingadviseurs, hedgefund employees, verzekerings executives en mensen die uiteenlopende financiële ‘dingen’ regelen voor multinationals. Een bijzondere stam. Die sinds de financiële crisis van 2007-2008 onder vuur ligt. Zij hebben met hun financiële wonderproducten en ‘gegraai’ (naar geld) een immense crisis veroorzaakt. Waar zijzelf (die stam) inmiddels weinig last (meer) van hebben, maar de rest van de maatschappij wel.  Overal zijn regeringen bezig de aangerichte schade te herstellen door flink te bezuinigen op de welvaartstaat.

“Dit kan niet waar zijn”
De titel van zijn boek is waarschijnlijk een uitspraak die Joris Luyendijk tijdens zijn onderzoek in The City regelmatig heeft geslaakt.  En met hem, zijn lezers. Als hij tijdens een gesprek met deze of gene er achter kwam dat de werkelijkheid nog bijzonderder was als hij al had gedacht. In de ruim twee jaar dat Joris Luyendijk als onderzoeker rondtrok in Londen sprak hij met tientallen mensen. En deed daar in zijn wekelijkse column verslag van. Waardoor je als lezer een breder beeld kreeg van zaken die zich daar afspelen. Vaak ontluisterende verhalen. De meeste betrokkenen werden anoniem aan het woord gelaten. Beschaamd voor hun eigen gedrag en/of de repercussies van hogerhand als bekend zou worden dat zij uit de school hadden geklapt. Opvallend was dat Luyendijk met veel mensen uit ‘de industry’sprak die zich schaamden. Voor hun werk, branche, bedrijf. Het waren niet alleen mensen die  hadden moeten afhaken, of aan de kant werden gezet. Regelmatig voerde Joris mensen op die nog volop meededen met zaken die strikt genomen niet verboden zijn. Maar waar wel 'enige' morele vragen bij gesteld kunnen of mogen worden.

Zeeppompje
Iedereen die de columns van Joris Luyendijk heeft gevolgd zal een favoriet stuk hebben. Mij is vooral het verhaal bijgebleven van een man (Erinch Sahan) die voor een multinational werkte. Verantwoordelijk voor ‘de’ zeeppompjes. En dat er zo veel mogelijk winst werd gemaakt. Dat valt niet mee, want hoe kun je mensen nóg meer zeep laten gebruiken. Ze wassen zich gemiddeld genomen al genoeg. Sahan nam zijn toevlucht tot een trucje. Bedacht samen met zijn mensen een zeeppompje dat stiekem meer zeep afgeeft. Het zal niemand thuis de kop kosten, maar op het grote geheel is het wel bingo. Meer zeep, meer inkomsten. Deze meneer Sahan schaamde zich voor zijn gedrag en de wereld waarin hij terecht was gekomen. Niet tevreden zijn door een product te leveren waar behoefte aan is;  nee, mensen belazeren om meer winst voor de company te realiseren. Hij schaamde zich voor zijn werk, forse beloning en bedrijf. Stapte er uit en werkt inmiddels voor een NGO, waar hij voor Oxfam bezig is met échte veranderingen.

Een writers block?
Joris Luyendijk stopte zijn onderzoek in het voorjaar van 2013. Het heeft ruim anderhalf jaar geduurd voordat hij ‘het’ van zich af kon schrijven. Hij wilde geen boek uitbrengen met ‘slechts’ een bundeling van de beste columns. Zijn  idee was (natuurlijk) om in een boek te verwoorden wat die twee jaar hem heeft opgeleverd. Welke inzichten. Wat zit er (fundamenteel) fout? Is er sindsdien iets veranderd? Wat zou er nog meer moeten gebeuren? In het vroege najaar van 2014 liet hij via een tweet weten dat hij vast zat. Gooide op zeker moment het manuscript waar hij aan werkte opzij. En begon opnieuw. Te schrijven, te bouwen.  Of hij mijn suggestie - om de zeeppompjesman als uitgangspunt te nemen -  ter harte heeft genomen, zal blijken als het boek binnenkort uit komt. En hij in Oss langskomt.

Ewald Engelen, Marcel Metze en anderen

Deze sociaal geograaf heeft zich de afgelopen jaren vaak fel uitgesproken over de financiële sector.  In artikelen (in o.a. De Groene Amsterdammer) en in praatprogramma’s op tv. Hij is boos. Over de schade die deze sector heeft aangericht. Op het gebrek aan verantwoordelijkheid om eigen gedrag aan te passen. Boos op politici die de sector niet voldoende hebben aangepakt. Boos op burgers die ‘het’ laten gebeuren. In zijn onlangs verschenen De schaduwelite : de opkomst en ondergang van Amsterdam als financieel centrum heeft hij zijn artikelen van de laatste jaren als het ware herschreven. Joris Luyendijk bezigt een andere stijl. Laat minder doorschemeren dat hij boos is, maar probeert oprecht er achter te komen hoe deze sector bezig is. Wat ze doen. Hoe ze het doen. En waarom. Joris Luyendijk heeft evenals Marcel Metze, een journalist-onderzoeker, iets van compassie voor de mensen die werkzaam zijn in deze business. Begrijpt dat zij ook gezien kunnen worden als slachtoffer van de omstandigheden. Marcel Metze noemt het de tragiek van de manager. Die weliswaar een belachelijk hoog salaris vangt, maar aan de andere kant moet accepteren dat hij (of zij)  als een soort rat in de val zit.
Een ander boek dat over deze sector verschijnt pakt de mores in de financiële wereld mooi samen: Waardenloos. Geschreven door George Möller. In een ouder boek - De prooi : blinde trots breekt ABN-Amro van Jeroen Smit - kun je nog steeds nalezen waar deze mores vandaan komen.

Echte waarde(n)
In onze samenleving zijn veel ‘zaken’ aan het kantelen. Wordt anders aangekeken en omgegaan met zaken die jarenlang zo vast als een huis leken. Veranderingen in de zorg, het onderwijs, de energiesector, (betaald) werk, vervoer. Overal veranderingen. Vaak van onderaf. Zonder centrale sturing. Bottom up. Niet top down. Een belangrijke motor achter deze veranderingen is de vraag die deze kantelaars zichzelf stellen: wat is waardevol. Wat doet er toe. Waarom voelt het oude, vertrouwde model niet langer ‘goed’ aan. Moet er een alternatief komen. Waarom zouden we nog wachten op boven ons gestelden? We kunnen toch zelf met iets anders beginnen.
En dat is alom te aanschouwen. Overal zijn – om met het jaarthema van de Noord Oost Brabantse Bibliotheken te spreken – mensen aan het ‘oefenen in een andere tijd’.

Dit kan niet waar zijn – oefenen in een andere tijd
Op maandag 23 februari spreekt Joris Luyendijk in Oss. Over zijn boek. Benieuwd of hij daarin een voorstel doet om ‘het’ anders te gaan doen. Benieuwd of hij zich in het rijtje mensen schaart die vindt dat onze samenleving moet gaan kantelen. Dat we ‘dingen’ anders moeten gaan doen. Waarom? Omdat het oude model in deze of gene sector of branche niet meer werkt. We zijn figuurlijk gesproken tegen een muur aangestoten en er zit niets anders op dan een andere kant op te gaan bewegen. Benieuwd of hij duidelijk maakt waarom die zeeppompjes man – die ‘er’ uit stapte – het nog niet zo verkeerd heeft gedaan. En of hij ons  toehoorders toewenst, motiveert en uitrust om in onze omgeving een stap richting die andere wereld te zetten.

Meer lezen?
The bankers who traded the City for Oxfam (18 maart 2013) (The Guardian)
Managers, 80 procent kan worden bedankt (december 2012)
Normaal? - Pompjes laten ontwerpen die te veel zeep afgeven zodat mensen er meer van gebruiken. (april 2013)

Enkele andere boeken
Robert & Edward Skidelsky. Hoeveel is genoeg? : geld en het verlangen naar een goed leven (2013)
Tomás Sedlácek. De economie van goed en kwaad : de zoektocht naar economische zingeving van Gilgamesj tot Wall Street (2012)
Thomas Piketty. Kapitaal in de eenentwintigste eeuw (2014)
Michael J. Sandel. Niet alles is te koop : de morele grenzen van markt werking (2012)
Paul De Grauwe. De limieten van de markt : de slinger tussen overheid en kapitalisme (2014)

Een oud filmpje - MBA Oath 2011
Met daarin de 'uitsmijter': create real value. De vraag is natuurlijk wat 'echte' waarde heeft. Een ding lijkt duidelijk: het gedoe dat Joris Luyendijk bespreekt heeft daar weinig mee te maken.



(dinsdag 6 januari 2015)
Hans van Duijnhoven