David van Reybrouck
Prima, maar het is niet helemaal wat David van Reybrouck, de Belgische schrijver die in 2011 de eerste G1000 in Brussel organiseerde, voor ogen had. Toen werd er geloot. Mochten kortom niet alle inwoners van een bepaalde stad meedoen, maar alleen degenen die via het toeval waren uitgeloot. Een klein, maar significant verschil. Waarschijnlijk zal Van Reybrouck er mee kunnen leven. Allereerst omdat hij als goed democraat weet dat 'zijn' methode niet van hem is, en dat het elk organiserend comité vrij staat er haar eigen draai aan te geven. Verder gaat het bij Van Reybrouck niet zo zeer om de methode als wel om het resultaat. Zijn opzet en doel was en is om binnen de bestaande (starre) wettelijke kaders te gaan experimenteren met vormen om burgers weer meer bij het democratisch proces te betrekken. En als men in Uden meent álle burgers van 16 jaar en ouder uit te nodigen, so be it. Misschien slaagt men er op deze manier in om inderdaad duizend mensen (en dat is erg veel op een inwoneraantal van circa 40 duizend) bij elkaar te brengen. Uiteraard weet de organisatie dat door deze methode waarschijnlijk de mensen die normaliter al betrokken zijn bij democratische 'zaken' oververtegenwoordigd zullen zijn. En - het tegendeel daarvan - mensen die niets van 'de politiek' moeten hebben navenant ondervertegenwoordigd. Maar aan de andere kant: op dit moment zijn er in Uden geen duizend mensen actief lid van een politieke partij.
G1000 als voorzichtig begin
David van Reybrouck heeft op zeker moment gemeend om in België een soort burgerforum bij elkaar te roepen. Burgers bij elkaar brengen om te gaan praten over zaken die voor hen van belang zijn. Waar ze mee zitten. Waarvan men vindt dat 'er iets' mee moet gebeuren. Een soort superpanel dat suggesties richting de lokale politiek aanreikt om mee aan de slag te gaan. Hij wist toen al dat het gerommel in de marge is. Maar beter iets doen, dan aan de zijkant blijven staan. Niet langer afgeven op 'de politiek' die niet meer begrijpt wat burgers willen. In 2013 heeft hij zijn ideeën over het democratisch niet-optimaal-functioneren neergelegd in een boek: Tegen verkiezingen. Zoals de titel aangeeft heeft een deel van de oplossing (voor het niet optimaal functioneren van onze democratie) te maken met de manier waarop we in ons huidig model onze politici en bestuurders kiezen. Via een systeem waarin alles draait om verkiezingen voor onze gemeenteraden, provinciale staten of Tweede kamer.
Het fundamentele probleem
In Tegen verkiezingen komt hij op zeker moment met voorstellen. Maar hij begint met een uitvoerige analyse. De kern daarvan is dat Van Reybrouck, samen met anderen, concludeert dat ons huidig politiek systeem overbevolkt wordt door mensen die ... lid zijn van een politieke aprtij. En alleen als je daarvan lid bent, kun je gekozen worden voor een zetel in gemeenteraad, provinciale staten en Tweede kamer. En, daarvan afgeleid, maak je kans om als wethouder, gedeputeerde staten of minister op 'het pluche' plaats te kunnen nemen. En, nog verder daarvan afgeleid, wordt je gevraagd burgemeester te worden. Of (nog verder weg) kom je na je politieke carrière terecht in raden van bestuur, ngo's, controlerende organen.
Om een lang verhaal kort te maken. David van Reybrouck constateert dat er in Nederland (en België) een relatief kleine kaste is die aan de touwtjes trekt. Dat is nog meer een probleem omdat het gros van deze mensen (de laatste jaren) steeds meer qua achtergrond naar elkaar toe zijn gedreven. Het gros van onze bestuurders (politici en leidinggevenden op allerlei posities in de samenleving) is hoogopgeleid en leeft ongeveer in dezelfde wereld. Laagopgeleide en relatief arme mensen zijn zwaar ondervertegenwoordigd. Hoofdconclusie van hem (en een Willem Schinkel of Marc Chavannes) is dat door ons politiek systeem geen juiste afspiegeling van de bevolking tot stand komt of kan komen. En alle varianten die de laatste jaren (decennia) zijn voorgesteld om daaraan iets te doen (referenda, gekozen burgemeester) helpen daar (als ze al zouden zijn aangenomen) niets aan. De kern van het probleem is dat we als samenleving (zeg alle kiesgerechtigde burgers) mogen vissen uit een zeer kleine vijver. Waarin hoogopgeleide mannen (en minder vrouwen) zwaar oververtegenwoordigd zijn.
Teruggrijpen op oude methodieken
Vervolgens beschrijft Van Reybrouck manieren waarop in het verleden burgers bij het democratisch proces werden betrokken. Van Reybrocuk is de eerste om aan én toe te geven dat het vroeger ook niet ideaal was. Vroeger mochten slechts rijke mannen mee doen aan het proces. Vrouwen en arme mensen (horigen, slaven en 'paupers') telden niet mee. Dat doen ze wel sinds in het begin van de twintigste eeuw overal in het Westen wetten werden aangepast om 'iedereen' mee te laten doen. Velen mochten vanaf dat moment stemmen én zich beschikbaar stellen om verkozen te worden. Een verbetering. Evident.
Maar van Reybrouck constateert dat al in de (Griekse) oudheid andere methodes werden gebruikt om burgers bij het proces te betrekken. Hoe? Door loting. Gerespecteerde burgers kregen regelmatig het verzoek (na door loting te zijn 'gekozen') om gedurende enige tijd zitting te nemen in een bepaald orgaan. Om wetgeving te maken, daarover te stemmen, controle uit te oefenen op regeerders of om zitting te nemen in een jury die moet bepalen of iemand verantwoordelijk is voor bepaalde (niet toegestane) daden.
Elke burger zat onregelmatig in dit soort organen. Een cruciale zin in het boek van Van Reybrouck is: geregeerd worden en zelf regeren.In die dagen was het moeilijk om je hele leven beroeps-politicus te worden, zijn of blijven
Geregeerd worden en zelf regeren
Zijn voorstel is om binnen ons huidig parlementair systeem - via loting mensen gedurende enige jaren van hun leven zitting te laten nemen in bepaalde organen - niet haalbaar. Talloze wetten moeten daarvoor aangepast worden. Dat gaat jaaaaaaaren duren. Dus resteert niets anders dan te experimenteren binnen de bestaande kaders. Kern daarvan is dat het alleen kan naast de bestaande procedures. Als de huidige politieke 'kaste' zich realiseert dat er wel degelijk een democratisch tekort is. Dat zij zich realiseren dat zij - helaas - niet iedereen vertegenwoordigen. Wel volgens de procedures en de kleine lettertjes van de wet, maar in de praktijk niet voldoende. Het lijkt er op dat 'de politiek' en anderen (wetenschappers, journalisten en betrokken burgers) zich dit langzaam beginnen te realiseren. Aan het enthousiasme waarmee een G1000 wordt ontvangen lijkt het er op dat 'de bevolking' wel iets ziet in andere manieren om 'haar boodschap' bij de dames en heren politici neer te leggen.
Een verantwoordelijke positie
Een 'schaduwzijde' van dit G1000-gebeuren is dat deelnemers zich tijdens dit proces zullen (moeten) gaan realiseren dat politiek bedrijven inhoudt dat je keuzes moet maken. Iedereen die denkt dat de G1000 niet meer of minder is dan het formuleren van een boodschappenbriefje. Dat bij 'de politiek' hoeft te worden afgeleverd en dat 'zij' dat vervolgens hoeven te gaan uitvoeren, vergist zich. Een positief bij-effect van de G1000 zal (en moet) zijn, dat politiek in the end over het afwegen van belangen gaat. We hebben een probleem. Er zijn mogelijke vormen om het op te lossen. En we kunnen slechts één beslissing nemen. En slechts één keer 'ons' geld uitgeven. Er moeten kortom keuzes gemaakt worden. Belangen afgewogen. Van Reybrocuk en andere criticasters van ons huidig model hopen wel dat door hun methode (waarin de groep die moet beslissen diverser qua samenstelling wordt) er 'betere' beslissingen worden genomen. Althans, beslissingen die een breder draagvlak hebben als nu vaak het geval is.
Een gedachtenexperiment
Enkele jaren geleden verscheen van Floris van den Berg Filosofie voor een betere wereld. Deze filosoof presenteert in dit boek een model dat iedereen die deel gaat nemen aan een G1000-bijeenkomst of 'de politiek' zou moeten kennen. En proberen de aangereikte gedachte 'mee te nemen'. Dat zal niet meevallen, want Van den Berg reikt een vervelend vehikel aan. Dat je confronteert met jezelf. Je eigen belangen. Hoe je naar de wereld kijkt. En op basis daarvan besluiten neemt en handelt. Het model is één groot blik in de spiegel. Hij heeft het model niet zelf bedacht maar er een eigen 'draai' aan gegeven. Hij bouwt kortom voort op de gedachten van reuzen voor hem. En geeft dat ook toe.
Universeel subjectivisme
Floris van den Berg presenteert op zeker moment - na een analyse gemaakt te hebben van 'onze wereld', met haar vele problemen - zijn model. Hij noemt zijn methode universeel subjectivisme. Stel je voor dat er ergens een machine zou zijn. Waaraan - zeg - een honderdtal knoppen zitten. Elke knop heeft een relatie met een bepaalde 'hoedanigheid' in de wereld. En door aan een knop te draaien kun jij - als mens - bepalen hoe 'de ideale' stand voor die hoedanigheid zal zijn. Van den Berg formuleert het als volgt:
Stel je voor dat jij alleen zou mogen bepalen hoe de samenleving wordt georganiseerd. Jij mag de wetten en de regels bepalen, hoe de belasting wordt geïnd, wat de instituten zijn en hoe die zijn georganiseerd. Alles wat mogelijkerwijs te regelen valt, mag jijzelf regelen. Je hebt een enorm controlepaneel onder handbereik met allerlei knoppen en schuiven. Er is bijvoorbeeld een knop met 'belasting' die je hoger of lager kunt draaien. Een knop met 'sociale zorg'. Er zijn grote knoppen en kleine knoppen voor fine tuning. () Je zit daar in de sky box met het controlepaneel voor je en je stelt de parameters van de samenleving naar eigen inzicht in. Er is echter één belangrijk gegeven: vast staat dat jijzelf in de door jouw georganiseerde samenleving terecht zult komen, maar - en dit is de crux!! (HvD) - je weet niet in welke hoedanigheid. Het gedachte-experiment nodigt je uit om te formuleren hoe de samenleving zo goed mogelijk ingericht kan worden, rekening houdend met de slechts denkbare posities. het gaat om het maximaliseren of optimaliseren van de slechts mogelijke (minimale) posities.
Terugkomen in een andere hoedanigheid
Nadat je alles hebt ingeregeld wordt je opnieuw geboren en wordt in jouw ideale wereld geworpen. Maar in een andere hoedanigheid (vrouw), op een andere plaats (Somalië) en tijd (de Middeleeuwen). Dan kun én zul je ervaren hoe ideaal jouw zelf ontworpen wereld zal zijn. Valt waarschijnlijk tegen. In zijn boek voert Floris iemand in een rolstoel op. Een vrouw in Saoedi-Arabië, een homoseksueel, een koffieboer in Ethiopië, een koe (!) of iemand die pas over 500 jaar na nu terugkeert.
Het gedachten-experiment van Floris van den Berg is afgeleid van de bekende Engelse filosoof John Rawls. Die in 1971 in zijn boek A Theory of Justice met 'zijn' sluier van onwetendheid (veil of ignorance) kwam. Een sluier die pas wordt weggetrokken nadat je jouw ideale wereld hebt 'samengesteld'. Die sluier verhinderde dat je de wereld kon zien zoals die is. Trek je die weg dan zou je tot de conclusie kunnen komen dat 'jouw' wereld toch niet zo ideaal is.
Beide heren gebruiken dit experiment om mensen te laten nadenken over wat rechtvaardig is. Of een 'goede' wereld.
Cruciaal hierin is de sluier van onwetendheid. Die sluier verhindert dat degenen die de principes kiezen voor de basisstructuur van een rechtvaardige samenleving, zien welke maatschappelijke positie ze zelf in zullen nemen. Ze weten niet of ze rijk of arm, man of vrouw, wit of zwart zullen zijn, noch welke levensbeschouwing, esthetische voorkeur en talenten ze zullen hebben. (René Gabriels in het lemma over John Rawls in de bundel Filosofen van deze tijd, 12e herz. dr. 2014)
Empathie
Uiteindelijk draait het hier om. Politiek gaat om het nemen van beslissingen. Er moeten keuzes gemaakt worden. Dat doen burgers en politici vanuit hun achtergrond. De manier waarop ze naar de samenleving kijken, ideeën over wat belangrijk en rechtvaardig is. Van den Berg, Rawls en (waarschijnlijk) Van Reybrouck weten dat politiek echter meer (zou moeten) zijn dan opkomen voor en verbeteren van je eigen belangen. Je zult rekening dienen te houden met de belangen van anderen. Je inleven in de gevolgen van een bepaalde beslissing voor anderen dan jezelf of je eigen achterban. Moeilijk. Erg moeilijk. Maar bijeenkomsten als een G1000 en andere experimenten met 'ons' democratisch proces hebben ook te maken met het vergroten van dit 'empathisch vermogen'. Daarover wordt de laatste tijd 'verdacht' veel geschreven en gepubliceerd.
Oefenen voor een andere tijd?
De G1000 in Uden - en binnenkort in andere plaatsen - maakt deel uit van een grote golf, dat overal in de samenleving verontruste burgers zelf het heft ter hand nemen. Mensen die zich realiseren dat bepaalde zaken niet ideaal zijn, noodzakelijke veranderingen (of experimenten) niet van bovenaf komen en daarom beginnen ze 'zelf' maar. Volgens de Duitse filosoof Peter Sloterdijk heeft de mens(heid) zich de laatste tienduizend jaar doorlopend aan veranderende omstandigheden aangepast. Moeten aanpassen. Maar momenteel leven we volgens andere denkers - zoals hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans - niet in een gebruikelijk tijdsgewricht met veranderingen maar zitten we midden in een verandering van tijdperk. Een belangrijk onderdeel daarvan is het aanpassen van ons democratisch systeem. Dat - en daar zal niet iedereen het mee eens zijn - lijkt te zijn vastgelopen. De G1000 Uden is een manier om te oefenen voor een andere tijd. Niet: een betere.
Meer lezen over empathie?
Floris van den Berg. Filosofie voor een betere wereld (2009)
Brené Brown. De kracht van kwetsbaarheid : heb de moed om niet perfect te willen zijn (2012/2013)
Brené Brown. De moed van imperfectie : laat gaan wie je denkt te moeten zijn (2010/2013)
Susan Cain. Stil : de kracht van introvert zijn in een wereld die niet ophoudt met kletsen (2012)
Giovanni Frazzetto. Waarom we voelen wat we voelen : wat hersenwetenschap ons wel en niet kan vertellen over onze emoties (2013/2014)
Christian Keysers. Het empathische brein : waarom we socialer zijn dan we denken (2011/2012)
Sendhil Mullainathan & Eldar Shafir. Schaarste : hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen (2013)
John Rawls. Een theorie van rechtvaardigheid (1971/2006)
David Van Reybrouck. Pleidooi voor populisme : pamflet (2008)
David Van Reybrouck. Tegen verkiezingen (2013)
Frans de Waal. Een tijd voor empathie : wat de natuur ons leert over een betere samenleving (2009)
Frans de Waal. De bonobo en de tien geboden : moraal is ouder dan de mens (2013)
klik hier voor het blog G1000Bibliotheek, waar u naar boeken en andere informatie-bronnen wordt verwezen over onderwerpen die op een G1000 aan de orde zouden kunnen komen.
Andere websites
G1000 Amersfoort (22 maart 2014)
G1000 Uden (4 oktober 2014)
G1000 Amsterdam (burgertop Amsterdam) (datum nog niet bekend)
G1000 Brussel (11-11-2011)
G1000.Nu (een platform voor heel Nederland) (?)
Zomergasten 2014
Op zondag 24 augustus was David van Reybrouck de laatste zomergast van het seizoen 2014. Tijdens deze wonderbaarlijk mooie uitzending sprak hij kort over zijn bemoeienissen met de G1000. Belangrijkste conclusie is dat hij zelf zich van dit project gaat terugtrekken. Hij heeft - meent hij (terecht!) genoeg munitie aangedragen waarop anderen voort kunnen bouwen. Hij gaat ergens anders in de samenleving 'oefenen'. Klik hier voor deze uitzending.
(maandag 25 augustus 2014)
Hans van Duijnhoven
