Een verkeerd logo?

Een artikel in De Groene Amsterdammer bracht een moment in juni van dit jaar terug. Toen we voor de keuze stonden voor een logo voor het jaarthema. Een beeldmerk dat als het ware aangeeft waar Oefenen voor een andere tijd over gaat. Onze vaste ontwerpster, Marjon Grendel, had op basis van aangedragen informatie een vijftal ontwerpen gemaakt. Variaties op een thema. Aan ons de keuze. Al snel bleven er slechts twee over. En voor beiden was iets te zeggen. We kozen toen bewust voor het ontwerp dat de sterkste grafische uitstraling had. Het logo dat hiernaast staat.

En je vergeet dan de varianten die in die ontwerpfase voorbij waren gekomen. Totdat op 10 oktober 2013 in De Groene Amsterdammer een artikel van Peter Westbroek verscheen.

Peter Westbroek?
Een oude bekende voor ons. Hij sprak in januari 2013 op ons verzoek in de vorige reeks Echte waarde(n). Over zijn in de zomer van 2012 verschenen boek De ontdekking van de aarde : het grote verhaal van een kleine planeet. Peter Westbroek is een geoloog die op zijn 75e met een boek kwam waarin hij als het ware terugkijkt op zijn lange carrière en aangeeft hoe zijn vak én vooral kijk op de aarde de afgelopen decennia is veranderd. Geologie ging in het begin van zijn loopbaan over stenen, onderzoek doen naar aardlagen, het ontstaan en verweren van bergen enzovoorts.

Achteraf ziet hij een relatief onbeduidende gebeurtenis uit 1968 als een kantelpunt. Dat was toen rond kerst in een Apollo-cabine een astronaut zijn camera van de maan wegdraaide naar de aarde. Dat moment veranderde er voor Peter Westbroek (achteraf gezien) iets in zijn kijk op onze aarde. Voor het eerst zag toen de mensheid zichzelf. Liggend in een pikzwarte omgeving lag een klein, kwetsbaar planeetje, de aarde. Het contrast met de dode, grijze maan kon niet groter zijn.
Dit beeld, Earthrise genoemd, staat in het boek van Peter Westbroek centraal. En vormt een bruggetje om uit te leggen waar de aarde én de mensheid momenteel staat. In geologisch tijdsperspectief. De aarde bestaat 45 miljoen eeuwen (4,5 miljard jaar) en pas zeer recent loopt de mens op deze aarde rond. Zeg maar 1000 generaties. En in die zeer korte tijdspanne is de mens er in geslaagd zeer aanwezig te worden. Té aanwezig. Gezien alle verhalen over oprakende grondstoffen, te veel CO2 in de atmosfeer, uitsterven van veel soorten enzovoorts.

Een unieke planeet
Het centrale punt van Peter Westbroek is dat onze aarde een unieke planeet is. Voor zover bekend de enige plek in het heelal waarop leven is ontstaan. Peter Westbroek is geen gelovig man, dus hij moet niets hebben van een scheppingsmoment of een schepper. Integendeel, hij staat op het standpunt dat de aarde, onze aarde, alles heeft voortgebracht. Dat proces is al 4,5 miljard jaar bezig en gaat alsmaar door, 'Ouderwetse' geologen houden zich zoals gezegd bezig met geologische processen en tijdschalen. Denk ook aan vulkanen, aardbevingen, rijzen en dalen van zeebodems, plaattektoniek. Allemaal processen waar 'de mens' of andere levende wezens niet bij betrokken zijn. Tenzij als slachtoffer.

In de loop van heel lange periodes woelt de aarde als het ware zichzelf om. Bergen komen op, eroderen weer, door het bewegen van de platen verdwijnen hele werelddelen in het diepste van de aarde om er op een andere plek, veel later weer heel anders naar boven te komen.
Wat onze planeet uniek maakt is dat dit proces niet circulair is, maar eerder een spiraal. Daarmee bedoelt Westbroek dat er  in de loop van de tijd evolutie op gang is gekomen. Na elke 'omwoeling' was er weer meer ontwikkeld. Op enig moment ontstond op aarde - uniek! - leven. Dat zich vervolgens de afgelopen 3,5 miljard jaar heeft ontwikkeld. Totdat circa 10 duizend jaar geleden de mens aan zijn onstuimige opkomst begon. 

Earth System Science
Deze Engelse term wordt in het boek van Peter Westbroek uitvoerig toegelicht en uitgewerkt. In De Groene Amsterdammer formuleert Westbroek het als volgt:

Earth System Science  beschouwt onze planeet als een coherent geheel, waarbinnen alle onderdelen op elkaar inwerken - de vaste aarde onder onze voeten, de oceaan, de atmosfeer, de levende have en de civilisatie. De tijdschaal is niet een eeuw, zoals in het Global Change-onderzoek gebruikelijk is, maar omvat de volledige 45 miljoen eeuwen die de aarde heeft doorgemaakt. Dit overweldigende perspectief voegt een nieuwe dimensie toe aan ons inzicht in het civilisatieproces

Westbroek hamert er op dat Earth System Science feitelijk de geologie voorbij is. In ESS wordt de planeet als geheel beschouwd, inclusief alles wat daarop sinds het ontstaan 4,5 miljard jaar geleden is ontstaan. Dus alle "levende have", de beschaving, effecten op de atmosfeer enzovoorts.

Gezien vanuit de Earth System Science is het leven een middel dat de differentiatie van de aarde voortdurend versnelt. Hetzelfde geldt voor het civilisatieproces. De spectaculaire proliferatie van werktuigen, gedachten, communicatiemiddelen, kunstwerken en instituties vergroot de complexiteit van deze planeet met een snelheid die in de hele aardgeschiedenis zijn weerga niet vindt. Daarom is het civilisatieproces ook geen autonome creatie van de mensheid, maar een product van de hele aarde. Wij zijn aarde en de hele planeet neemt deel aan de civilisatie. Primair is het de aarde die civiliseert, en niet de mensheid.

Een gokkast
Het artikel van Peter Westbroek in De Groene is een zeer korte samenvatting van zijn boek. Maar tevens een aanvulling daarop. Dit najaar verschijnt een herdruk, met een nieuw hoofdstuk. In dat hoofdstuk introduceert hij het beeld van een gokkast. Een gokkast om aan te geven dat wij als mensheid op een cruciaal punt staan. Een kantelmoment. We leven in een tijd waarin we tot het besef moeten komen dat we verkeerd bezig zijn. In het artikel staat een tekening van een gokkast, die opgeven wordt door een roze wolk. In de herdruk van zijn boek zal die tekening opgenomen worden.

In het centrum van mijn tekening staat een gokkast. Daaruit blijkt meteen al dat de modernistische maatschappij het karakter van een casino heeft.  Het gaat maar om één ding: met zo weinig mogelijk kosten een zo groot mogelijke hoeveelheid geld in de wacht te slepen.

Maar zijn gokkast is een bijzonder type. Er komt meer geld uit als er in ingegooid wordt.

Het lijkt wel een perpetuum mobile, zo'n apparaat dat eeuwig door kan draaien op een minieme hoeveelheid energie. Eeuwenlang hebben de knapste geleerden geprobeerd om op die manier, uit het niets, energie te produceren. Maar helaas, inmiddels is de eerste hoofdwet van de thermodynamica tussenbeide gekomen. Daaruit volgt dat het hele modernisme gebaseerd is op een bijgeloof, namelijk dat je geld, of liever waarde, kunt maken uit niets.

Die wolk stelt het dominante, modernistische wereldbeeld voor. Daarmee bedoel ik de geestelijke oriëntatie die ervoor zorgt dat het bijgeloof in brede kring wordt geaccepteerd.

Voordat ik het geheim van de gokkast prijsgeef, moet ik nog wijzen op een belangrijk detail. In het hart van de machine - door het ruitje kunnen we er nog net iets van zien - bevindt zich een dubbele spiraal van wetenschap en technologie. () Deze spiraal is zo belangrijk voor de gokkast omdat al die innovaties het modernistische regime zijn ongelooflijke dynamiek verlenen en in staat stellen almaar door te groeien.

Het geheim van de gokkast
Het antwoord is dat zich een verborgen waardebron in de gokkast bevindt waaruit de hele machinerie kan putten. Die bron is de aarde, want die levert de energie, de grondstoffen, het water, de lucht, de levende have, de ondergrond en het milieu waarvan de hele modernistische onderneming afhankelijk is. En de eigenaar? Dat is de gokkast zelf, de modernistische civilisatie met heel haar organisatie, machtsstructuur en wereldbeeld. Het modernisme eigent zich de aarde toe, zuigt hem leeg om zelf almaar verder op te kunnen zwellen. Wat er van onze planeet overblijft, is een zielige globe van papier-maché, gips en drukinkt. Op de tekening is zelfs geen planeet meer te zien. Waarschijnlijk hebben ze de globe veilig opgeborgen in de gokkast.


Hoop
Iedereen die inmiddels denkt te weten dat Peter Westbroek een pessimistisch man is, die weinig vertrouwen (meer) heeft in de mensheid, vergist zich. In hetzelfde artikel (en straks in de herdruk) staat een tweede tekening van zijn hand. Een paddenstoel-achtige rood-groene wolk. Die meteen aan de explosie van een kernbom doet denken. Maar het is een bijzonder type. In deze tekening probeert Westbroek de evolutie van de aarde te laten zien.
Van het begin tot waar we nu staan. De aarde is op de tekening het groene gras. Waaruit alles is geëvolueerd. Over een heeeeeeeeeeel lange periode; daarom is de steel van de paddenstoel onderbroken. Op zeker moment ontdekte de mens het vuur en leerde dat te beheersen. "Iets" later verliet de mens het tijdperk van jagen en begonnen we akkers te bewerken. Kort daarna, in geologische zin, betraden we in de 16e/17e eeuw het tijdperk dat hij aanduidt als het modernisme. Het tijdvak dat de moderne wetenschap opkwam. Die steeds meer, en in een steeds sneller tempo, nieuwe technologieën bracht. Momenteel zitten we op de toppen van de wolk. Die er niet voor niets als een explosie uitziet. We staan op een kantelpunt. Links of rechtsom zullen we onze drang naar meer meer meer moeten intomen. Bijstellen. Ons aanpassen. Gelukkig ziet Peter Westbroek lichtpuntjes. Die hij in zijn tekening als kleine groene stipjes op die grote wolk neerzet. Maar ondanks die lichtpuntjes is er ook scepsis. Hij moet het nog zien.

Nu zien we op de rand van de paddenstoel overal groene symbiose-vlekjes opduiken. Terwijl de gokkast zijn geld blijft spuwen, ontdekken wij het milieu, de mondiale overbevolking, de grenzen aan de groei, de opwarming van de aarde, te veel om op te noemen. Groene bewegingen verschijnen op het toneel, alternatieve energiebronnen komen in zwang en het Global Change-programma gaat van start. Maar het modernisme laat zich niet gemakkelijk verjagen; top op de dag van vandaag blijft het de baas. Wereldomspannende afspraken om de opwarming van de aarde een halt toe te roepen worden massaal ontdoken. De mondiale angst grijpt om zich heen. Duurzaamheid duikt op als een nieuw modewoord, maar geen mens begrijpt precies wat we daaronder moeten bestaan. Willen wij alleen het leven van toekomstige mensengeneraties veiligstellen? Maar zo'n idee is weer antropocentrisch'zo schuiven we de aarde opnieuw naar de tweede plaats. Eén ding is duidelijk: het modernisme van weleer verliest aan cohesie en onder de mensen heerst verwarring.

Verwarring?
De verwarring waar Westbroek over rept zat ook in de discussie die leidde tot het logo dat nu als hét logo voor Oefenen voor een andere tijd door het leven gaat.
In het alternatieve logo (hiernaast) neemt de mens een heel andere plaats in. Meer bewust van zijn of haar plaats. Deze mens weet dat hij op aarde alleen kan overleven door goed te blijven balanceren. Lukt dat niet, dan donderen we er als mens vanaf. En zal de aarde zonder ons vrolijk haar rondes rondom de zon blijven draaien.
Op het andere logo staat de mens als ruler of the universe; althans van de aarde. Want die persoon draagt de wereld op haar hoofd. En als dat niet meer lukt dan valt de aarde in duizend gruzelementen uit elkaar en blijft die vrouw doorleven. Naïef. Stom. Dom. Aanmatigend. Typisch modernistisch gedacht.

Wat te doen?
Er zijn verschillende uitdrukkingen om aan te geven dat je als mens vast moet houden aan eenmaal genomen besluiten. En dat je daarvan pas afwijkt als er erg belangrijke redenen zijn. Iets dergelijks is hier ook aan de hand. Never change a winning team. Het oorspronkelijke logo handhaven we, en dit kijkje binnen de keuken is alleen relevant om de boodschap van Peter Westbroek te illustreren. Waarvan acte.

Klik hier voor een ander artikel over Peter Westbroek (Bewonderen, verwonderen).

Hans van Duijnhoven